Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων

Ιστορία: Πότε κατασκευάστηκε ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων και από ποιον;

Για τη χρονολόγηση του ναυαγίου, οι επιστήμονες βασίστηκαν στα νομισμάτα που βρήκε η ομάδα του Κουστώ, στους αμφορείς και στη χρονολόγηση του σκαριού του πλοίου με τη μέθοδο του ραδιενεργού C¹⁴. Από αυτά συμπέραναν ότι πρόκειται για γαλέρα του 65-70 π.Χ. Δεδομένου του μεγάλου μέγεθος της για εκείνη την εποχή, εικάζεται ότι απέπλευσε από κάποιο μεγάλο λιμάνι όπως η Πέργαμος ή η Ρόδος με προορισμό την Ρώμη.

Πολλοί, που δεν πίστεψαν ότι οι αρχαίοι Έλληνες είχαν αναπτύξει τόσο πολύ την τεχνολογία, αμφισβήτησαν ότι ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων ήταν μέρος του φορτίου του πλοίου και υπέθεσαν ότι προέρχεται από ένα μεταγενέστερο ναυάγιο. Την θέση αυτή την κετέρριψαν επιστήμονες, οι οποίοι έχουν λόγους να πιστεύουν ότι οι Αρχαίοι Έλληνες ήταν έτοιμοι να δημιουργήσουν ένα τόσο προηγμένο τεχνολογικά κατασκεύασμα.

Οι επιγραφές του Μηχανισμού

Πολλές πληροφορίες για το τι είναι ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων, ελήφθησαν από τις επιγραφές που απεικονίζονται στις δύο όψεις του. Δυστυχώς, πουθενά δεν αναγράφεται το όνομα του δημιουργού του. Όμως άλλα σημαντικά στοιχεία οδηγούν στα εξής συμπεράσματα:

Στην πρόσθια όψη, εμφανίζονται σε κύκλο οι ονομασίες των μηνών. Χρησιμοποιούνται δύο ημερολόγια: το δημοφιλές αιγυπτιακό ημερολόγιο (με ελληνικούς χαρακτήρες) και το κορινθιακό ημερολόγιο. Άρα ο Μηχανισμός προέρχεται από την Κόρινθο ή κάποια αποικία της Κορίνθου, όπως η Ιλλυρία, η Ήπειρος, οι Συρακούσες.
Στην οπίσθια όψη εμφανίζονται συντομογραφίες για τις εκλείψεις (για παράδειγμα, ο συνδυασμός των γραμμάτων "ω" και "Ρ" δηλώνει την λέξη "ώρα": ), κάποιοι αριθμοί που σχετίζονται με αστρονομικούς κύκλους όπως το 19 και το 223 και τα ονόματα σημαντικών αρχαίων θρησκευτικών εορτών όπως τα "Ίσθμια", "Νέμεα", "Ολύμπια". Από αυτά συμπεραίνουμε ότι ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων ήταν όργανο πρόβλεψης αστρονομικών φαινομένων και σημαντικών εορτών. Διατυπώθηκε η πρόταση ότι ίσως να είχε και αστρολογικό χαρακτήρα, δηλαδή να διαπίστωνε κανείς "πώς ήταν οι ουρανοί" την ώρα που γεννήθηκε ένας σημαντικός άρχοντας.
Μερικές από τις επιγραφές, έχουν χαρακτήρα "οδηγιών χρήσης". Άρα ο Μηχανισμός δεν ήταν όργανο για τον ειδικό Αστρονόμο, αλλά μάλλον για κάποιον ανειδίκευτο που θα ήθελε να γνωρίζει τον χρόνο εμφάνισης των αστρονομικών φαινομένων.

Οι μηχανές των Αρχαίων Ελλήνων

Η Αρχαία Ελλάδα έχει να επιδείξει μια σειρά από εντυπωσιακά τεχνολογικά επιτεύγματα: υδραυλικά μουσικά όργανα, υδραυλικά ρολόγια, το αυτόματο θέατρο του Ήρωνα και πολλά άλλα που αναπαραστάσεις τους εκτείθενται στο "Μουσείο Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας" του Κ. Κοτσανά.

Το υδραυλικό ρολόι στο εσωτερικό του "Πύργου των Ανέμων" στην Αρχαία Αγορά στην Αθήνα, ή πιο σωστά το "Ωρολόγιον του Ανδρονίκου του Κυρρήστου", είναι ενδεικτικό για τη μορφή της τεχνολογίας που είχαν αναπτύξει οι Αρχαίοι Ελλήννες. Το 1967, ο Derek de Solla Price, καθηγητής της Ιστορίας των Επιστημών στο Πανεπιστήμιο του Yale, μαζί με τον ιστορικό της Τέχνης Joseph Noble, προσπάθησαν να αναπαραστήσουν τον υδραυλικό μηχανισμό, ακολουθώντας τα σχέδια του Κτησίβιου (3ος π.Χ. αιώνας). Έτσι, σε έναν περιστρεφόμενο ουράνιο θόλο, ενσωμάτωσαν και μικρά κινούμενα ανδρείκελα.

Βλέπουμε δηλαδή ότι συχνά οι μηχανισμοί, πέρα από την χρηστικότητά τους (π.χ. για τη μέτρηση του χρόνου) είχαν και έναν θεαματικό χαρακτήρα για εντυπωσιασμό ή για να δηλώσουν την θεία τάξη που διέπει το σύμπαν. Γι' αυτό και τα λειτουργικά τμήματα των μηχανσιμων ήταν κρυμμένα από τον θεατή. Επίσης, οι υδραυλικοί μηχανισμοί ήταν συχνότεροι από εκείνους με γρανάζια. Φαίνεται δηλαδή ότι ενώ οι Αρχαίοι Έλληνες κατείχαν την τεχνολογική γνώση για να οδηγηθούν σε μια "βιομηχανική επανάσταση", εντούτοις δεν το έκαναν. Οι ιστορικοί το αποδίδουν αυτό σε δύο κυρίως αιτίες: 1^ον, οι εύποροι Έλληνες που θα είχαν πρόσβαση στην τεχνολογία, είχαν αρκετούς δούλους για τις αγροτικές εργασίες και 2^ον, η Ελλάδα κατακτήθηκε από τους Ρωμαίους και έτσι κάθε προσπάθεια ανάπτυξης διακόπηκε βίαια.

Όμως ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων είναι γεγονός και το μικρό μέγεθός του θα απαιτούσε λεπτές τεχνικές. Ίσως να είχαν προηγηθεί άλλοι μηχανισμοί παρόμοιοι με αυτόν αλλά με μεγαλύτερα γρανάζια, μέχρι να φτάσουμε στον τελειοποιημένο "Μηχανισμό των Αντικυθήρων". Όμως, ποιος είναι εκείνος ο τεχνίτης και επιστήμονας που κατάφερε να μιμηθεί την κίνηση των ουρανών με μια συσκευή από γρανάζια;

Σημαντικοί Επιστήμονες της Αρχαιότητας

Ο Αρχιμήδης (287 π.Χ-212 π.Χ.), μας είναι γνωστός ως θεμελιωτής της "Μηχανικής" αλλά και κατασκευαστής πολύπλοκων μηχανών, κάποιων μάλιστα και πολεμικών. Σε αυτόν αποδίδεται η επινόηση των γραναζιών και του κοχλία και η χρήση τους σε μηχανές. Ως πολυεπιστήμων, είχε ασχοληθεί και με τα Μαθηματικά και την Αστρονομία -μάλιστα, ήταν γυιος του αστρονόμου Φειδία.

Αναφορές για αστρονομικούς "υπολογιστές" που κατασκεύασε ο Αρχιμήδης έχουμε από τον Κικέρωνα (Ρωμαίος πολιτικός και ρήτορας, μαθητής του Ποσειδωνίου, θαυμαστής του Αρχιμήδη που εντόπισε και τον τάφο του Αρχιμήδη) και τον Καυδιανό (επικός ποιητής από την Αλεξάνδρεια). Ο Κικέρων αναφέρει "Η εφεύρεση του Αρχιμήδη άξιζε ιδιαίτερο θαυμασμό διότι είχε σκαρφιστεί έναν τρόπο να αναπαραστήσει με ακρίβεια με μία μοναδική συσκευή περιστροφής της υδρογείου αυτές τις ποικίλες και αποκλίνουσες κινήσεις με τους διαφορετικούς λόγους ταχύτητας. Στο μπρούντζινο αυτό μηχάνημα, η Σελήνη βρισκόταν πάντα τόσες περιφορές πίσω από τον Ήλιο όσο ήταν και το πραγματικό πλήθος των ημερών κατά το οποίο είχε μείνει πίσω του στον ουρανό." και ο Κλαυδιανός: "Ένας γέροντας στις Συρακούσες μιμήθηκε πάνω στη Γη τους ουράνιους νόμους, την τάξη της φύσης, και τις επιταγές των θεών. Κάποια κρυμμένη μέσα στη σφαίρα δύναμη κατευθύνει τις διάφορες πορείες των άστρων και ενεργοποιεί το ομοίωμα του Κόσμου προικίζοντάς το με συγκεκριμένες κινήσεις. Ένα ψεύτικο Ζωδιακό διατρέχει μόνο του ένα έτος, και ένα σεληνιακό παιχνίδι περνά από τη χάση στη γέμιση μήνα με το μήνα. Τώρα η τολμηρή εφεύρεση γυρίζει τον δικό της ουρανό και θέτει από μόνη της τα άστρα σε κίνηση χάρη στην ανθρώπινη ευφυΐα."

Ο δεύτερος επιστήμονας που σχετίζεται με τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων είναι ο Ίππαρχος ο Ρόδιος (190 π.Χ-120 π.Χ.), ο πατέρας της Αστρονομίας και της Τριγωνομετρίας. Στον Μηχανισμό υπάρχει ένα διαφορικό γρανάζι με μεταβλητό άξονα περιστροφής (αυτό επιτυγχάνεται με ένα σύστημα "πίρου και σχισμής"). Λέγεται "διαφορικό" γιατί αλλάζει η γωνιακή του ταχύτητα. Η ανάγκη αυτή προέκυψε από την μεταβαλόμενη ταχύτητα που έχει η Σελήνη κατά την περιφορά της γύρω από την Γη. Σήμερα γνωρίζουμε ότι αυτό οφείλεται στην ελλειπτική τροχιά της Σελήνης καθώς, σύμφωνα με τους νόμους του Κέπλερ, όταν βρίσκεται κοντά στην Γη έχει μεγαλύτερη ταχύτητα ενώ όταν βρίσκεται μακριά της έχει μικρότερη. Όμως ο Ίππαρχος από τότε μπόρεσε να περιγράψει με μια μαθηματική εξίσωση την ακριβή κίνηση της Σελήνης και αργότερα ένας τεχνίτης-επιστήμονας ενσωμάτωσε αυτή τη γνώση στον Μηχανισμό.

Στην Ρόδο, βρίσκουμε και τον φιλόσοφο και πολιτικό Ποσειδώνιο (130 π.Χ-51 π.Χ.), εραστή της Αστρονομίας, ο οποίος μεταξύ άλλων σχημάτισε την άποψη ότι η περιοδικότητα των παλιρροιών συνδέεται με την περιοδικότητα των κινήσεων της Σελήνης. Ο Κικέρωνας, μαθητής του Ποσειδωνίου, αναφέρεται σε ένα όργανο "που πρόσφατα κατασκεύασε ο φίλος μας ο Ποσειδώνιος, το οποίο με κάθε περιστροφή αναπαράγει τις κινήσεις του Ήλιου της Σελήνης και των πέντε πλανητών όπως ακριβώς παρατηρούνται στον ουρανό κάθε μέρα και νύχτα". Άραγε, να ήταν αυτό το όργανο ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων; Ποτέ δεν θα πούμε με βεβαιότητα...

Πηγές

Τα μυστήρια του ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΥ των ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΩΝ - Πρόγραμμα Μελέτης για τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων
Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων - Σύλλογος Φίλων Αστρονομίας Κρήτης
Decoding the Antikythera Mechanism
ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων της Jo Marchant, εκδόσεις ΤΡΑΥΛΟΣ, 2008
"Μουσείο Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας" του Κ. Κοτσανά
Αέρηδες - Το Ωρολόγιον του Ανδρονίκου του Κυρρήστου