Το «Ζατρίκιον», το επιτραπέζιο παιχνίδι του Μίνωα

Το «Ζατρίκιον» είναι ένα από τα εκθέματα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηράκλειου και αποτελεί μια πραγματική έκπληξη για τον επισκέπτη: ήταν το επιτραπέζιο παιχνίδι στο παλάτι του Μίνωα, ο πρόδρομος του σκακιού. Μαζί με τα έργα της αγγειοπλαστικής και τις τοιχογραφίες, δηλώνει το υψηλό πνευματικό επίπεδο των Κρητών του 1500π.Χ., όταν ο Μινωικός πολιτισμός βρισκόταν στο απόγειό του.

Προσωπικά, είχα μια εξίσου συγκλονιστική έκπληξη με ένα δεύτερο «ζατρίκιον», ένα τέχνημα μαθητών του σχολείου μας που το «ανακάλυψα» στο Εργαστήριο Μαθηματικών. Αναζήτησα τους δημιουργούς και εκείνοι απλόχερα μου έδωσαν το ακόλουθο κείμενο, το οποίο συνέγραψαν στα πλαίσια του μαθήματος της Ερευνητικής Εργασίας Α'Λυκείου, με επιβλέπουσα καθηγήτρια την κ. Μαρία Πιτσάκη. Τους ευχαριστώ όλους θερμά!

Ειρήνη Περυσινάκη

Το «ζατρίκιον» που κατασκεύσαν οι μαθητές

• Το Ζατρίκιον
• Ετυμολογία
• Το παιχνίδι
• Ιστορική αναδρομή
• Βιβλιογραφία

Το «Ζατρίκιον» στην προθήκη του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου

Το Ζατρίκιον ανακαλύφθηκε από τον αρχαιολόγο Άρθουρ Έβανς τον 19^ο αιώνα στις ανασκαφές της Κνωσσού. Ήταν ένα επιβλητικό εύρημα, το οποιό ήταν ένα παιχνίδι των πλουσίων [1]. Ήταν ένα παιχνίδι κατασκευασμένο από ενθέματα ελεφαντόδοτου, κυανής υαλόμαζας και ορείας κρυστάλλου, με επικάλυψη χρυσού και αργύρου. Τέσσερα μεγάλα κωνικά πιόνια από ελεφαντόδοντο αντιστοιχούν σε κυκλικά πεδία του «Ζατρικίου». Η ιδιαίτερα σύνθετη και πολυτελής κατασκευή του τεκμηριώνει το υψηλό επίπεδο διαβίωσης στο ανάκτορο, αλλά και τις καλλιεχνικές δυνατότητες των εργαστηρίων της Κνωσού [2]. Στην αρχική του μορφή απεικόνιζε ένα τέλειο ημερολόγιο με τέσσερα έτη, όπου οι 72 περιφερειακές γραμμές αντιστοιχούν σε 72 χρονικά διαστήματα των 20 λεπτών, δηλαδή μια 24ωρη μέρα. Έχουν βρεθεί επίσης παρόμοιου είδους παιχνίδια στην Αίγυπτο, στους τάφους της Νεφερτίτης και του Ραμσή. Αυτό έχει κάνει κάποιους να πιστεύουν πως το σκάκι είναι αιγυπτιακής καταγωγής, όμως δεν πάρχει κάποια ιστορική ένδειξη πως αυτά τα παιχνίδια συνέβαλαν στην εξέλιξη του σημερινού σκακιού [1].

Το Ζατρίκιον έχει ετυμολογία καθαρά αρχαιοελληνική. Προέρχεται από το επιτακτικό μόριο “ζα” και το ρήμα τριάζω ή τριάσσω. Το μόριο “ζα” χρησιμοποιείται για να ενισχύει το δεύτερο συνθετικό της λέξης ενώ τη ρήμα τριάζω σημαίνει νικώ. Ζατριάζω σημαίνει υπερνικώ ή κατανικώ. Συνεπώς με την λέξη Ζατρίκιον δηλώνεται η πλήρης συντριβή του αντιπάλου.

Στην αρχαία Ελλάδα οι πεττείες (= επτραπέζια παιχνίδια) ήταν τριών ειδών. Οι πεττείες του πρώτου είδους είναι αυτές όπου ο παίκτης είχε τον μικρόκοσμο και που με την ρίψη κυβειών (= ζαριών) έκανε τις κινήσεις που τον υποχρέωναν οι αριθμοί που έφερνε. Οι πεττείες του δεύτερου είδους είναι αυτές όπου ο παίκτης είχε τον μικρόκοσμο και τα κομμάτια του είχαν συγκεκριμένη δραστηριότητα σε κινήσεις πάνω στον πίνακα. Η πλέον εξελιγμένη μορφή ήταν οι πεττείες που συνδύαζαν τις κυβείες και τις προκαθορισμένες κινήσεις κομματιών [3]. Το Ζατρίκιον ως παιχνίδι πεττείας είχε και τις τρεις μορφές, δηλαδή ζατρίκιον με κυβείες, ζατρίκιον με προκαθορισμένες κινήσεις κομματιών και τέλος ζατρίκιον με κυβείες και με προκαθορισμένες κινήσεις κομματιών [3]. Αποτελούσε μια από τις δημοφιλέστερες ψυχαγωγικές δραστηριότητες των βασιλικών οικογενειών, για να διδάξουν στα παιδιά τους ότι ο βασιλιάς είναι ανίσχυρος χωρίς το λαό του. Όπως και σήμερα, είχε 64 τετραγωνάκια, όπου καθένα αντιστοιχούσε σε μια ξεχωριστή περιοχή του βασιλείου. Ο βασιλιάς δεν έπρεπε με κανένα τρόπο να χάσει, έστω και μια περιφέρεια από το βασίλειό του, γιατί τότε πια θα έμενε μόνος και έρημος, χωρίς καλλιεργήσιμη γη και υπηκόους [4].

Το ζατρίκιον είναι παρόμοιο με το παιχνίδι των βασιλικών τάφων της Ουρ στην Αίγυπτο και από εκεί έχουν κάνει κάποιες υποθέσεις για το πως μπορεί να παίζεται το ζατρίκιον. Αυτά τα παιχνίδια περιλαμβάνουν μια διαδρομή για τα πιόνια (ή πούλια) που αποτελείται από δύο μέρη. Τα δύο μέρη τα χωρίζει ένα κενό, ο ποταμός. Μερικές φορές τα ενώνει μια γέφυρα. Οι παίκτες έπρεπε ξεκινώντας από το ένα μέρος να υπερβούν το ποτάμι περνώντας τη γέφυρα και να φτάσουν στο απέναντι μέρος κι έπειτα, πάλι μέσω της γέφυρας να επιστρέψουν. Όλα αυτά γινόταν με ζαριές, ενώ υπήρχαν εμπόδια, «επικίνδυνα» τετράγωνα και παγίδες, και ο αντίπαλος που προσπαθούσε να «χτυπήσει» τα κομμάτια του άλλου. Ειδικά στο ποτάμι, η γέφυρα έπρεπε να δημιουργηθεί με τις κατάλληλες ζαριές και ήταν δύσκολο το πέρασμα [5].

Από τα αρχαία χρόνια υπήρχαν πολλά παιχνίδια τα οποία τα γνωρίζουμε από τους Ομηρικούς ύμνους, από τη Σαπφώ, τον Ησίοδο κ.α. Αλλά και η Αθηνά, η οποία ήταν προστάτιδα των πεττειών, αναπαριστάται σε πολλά αγγεία ως διαιτητής ή επιβλέπων σε παρτίδες. Στο Βυζάντιο χρησιμοποιούσαν επίσης το όνομα σκάσους το οποίο διασώθηκε για πολλά χρόνια. Με το πέρασμα των χρόνων το ζατρίκιον υπέστει πλήθος αλλαγών στο όνομά του. Αλλά και ο τρόπος παιξίματος και η εμφάνισή του διέφερε από ήπειρο σε ήπειρο. Στην Ασία είχαν ελέφαντες και βεζίρηδες ενώ στην Ευρώπη προτιμούσαν τους αξιωματικούς και τις βασίλισσες. Στην Ευρώπη το σκάκι υπήρξε το αγαπημένο παιχνίδι των βασιλιάδων και υπήρξε αιτία για πόλεμο μεταξύ των Άγγλων και Γάλλων το 1061 μ.Χ. . Το 1196 μ.Χ. η καθολική εκκλησία απαγορεύει το σκάκι με αιτιολογία ότι η συνεχής παρατήρηση των κομματιών είναι ένα είδος ειδωλολατρίας. Σήμερα το σκάκι είναι ένα παιχνίδι ιδιαίτερα διαδεδομένο και αποδεκτό σε όλο τον κόσμο. Με διάφορες προσαρμογές ανάλογα με τον πολιτισμό της κάθε χώρας το σκάκι το παλιό ζατρίκιον είναι ένα παιχνίδι που ακονίζει το μυαλό και προσφέρει στους παίκτες πνευματική ψυχαγωγία [3].

1. Ο Παλαμήδης & το Ζατρίκιον | ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ
2. Κείμενο από το έκθεμα του Ζατρικίου στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου
3. Ζατρίκιον - Το Αρχαιοελληνικό σκάκι | ProNews.gr
4. Σκάκι: Το «Μέγα Ζατρίκιον» της Αρχαίας Κνωσού | Ινφογνώμων Πολιτικά
5. Σαν Παιχνίδι | Η Τέχνη των Σοφών